Unieważnienie małżeństwa - wszystko, co trzeba wiedzieć

21.02.2023

Kiedy para małżeńska podejmuje decyzję o zakończeniu wspólnego życia, zazwyczaj ma miejsce rozwód - ale nie zawsze. Czasami lepszym wyjściem jest stwierdzenie nieważności małżeństwa - ale wyłącznie w uzasadnionych przypadkach. Jakie przesłanki umożliwiają unieważnienie małżeństwa cywilnego i kościelnego? Jakie są konsekwencje takiej decyzji? Jak przebiega procedura i ile to kosztuje?

Unieważnienie małżeństwa a rozwód

Stwierdzenie nieważności małżeństwa jest czymś innym niż rozwód i funkcjonuje zarówno w prawie kanonicznym, jak i cywilnym. Warto też wiedzieć, że rozwód kościelny nie istnieje - doktryna wyznania katolickiego dopuszcza jedynie możliwość unieważnienia małżeństwa, bowiem według niej związek małżeński jest nierozerwalny. Jedyną więc możliwością jest jego unieważnienie, czyli stwierdzenie, że zawarty związek małżeński jest nieważny - wskutek różnych okoliczności małżeństwo zostało nieważnie zawarte.

Również w prawie cywilnym możliwe jest stwierdzenie nieważności małżeństwa. Ten sposób zakończenia związku małżeńskiego został zawarty w prawie rodzinnym i opiekuńczym, które wymienia przesłanki do stwierdzenia nieważności małżeństwa cywilnego.

Unieważnienie ślubu kościelnego

Do unieważnienia małżeństwa kościelnego dochodzi bardzo rzadko, a prawie 70 proc. wniosków rozpatrywanych jest przez sądy kościelne pozytywnie. Na przykład w roku 2020 w całej Polsce złożonych zostało 3643 wnioski w sprawie unieważnienia małżeństwa kościelnego - 2512 z nich zostało rozpatrzonych pozytywnie, a 945 negatywnie. Decyzja o unieważnieniu zawarcia małżeństwa musi mieć bowiem solidne, zgodne z doktryną wiary, podstawy.

Przyczyny unieważnienia małżeństwa kościelnego

Prawo kanoniczne określa, że zawarcie małżeństwa kościelnego może zostać uznane za nieważne z wielu powodów:

• brak formy kanonicznej - przesłanka ta występuje np. gdy udzielający ślubu kościelnego ksiądz nie miał stosownych uprawnień albo gdy w sakramencie brała udział niedostateczna ilość świadków;
• przeszkody tzw. zrywające - można żądać unieważnienia małżeństwa kościelnego, gdy któreś z małżonków było za młode na zawarcie małżeństwa (mężczyzna musi mieć nie mniej niż 16 lat, kobieta - nie mniej niż 14). Unieważnienie związku małżeńskiego może nastąpić również wtedy, gdy jedno z małżonków cierpi na niemoc płciową, czyli uprzednią i trwałą impotencję skutkującą brakiem współżycia między małżonków. Przeszkodami zrywającymi są również pokrewieństwo w prostej linii, zawarcie związku małżeńskiego między osobami różnych wyznań lub w wyniku występku, śluby czystości złożone w zakonie;
• niezdolność konsensualna - stwierdzenie nieważności ślubu kościelnego może nastąpić również w przypadku, gdy oboje lub jeden z małżonków zawarł małżeństwo cierpiąc na chorobę psychiczną, lub niedorozwój umysłowy, gdy z przyczyn psychicznych występuje niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich - do przyczyn tych należą m.in. homoseksualizm, narkomania, alkoholizm i in.;
• brak zgodności lub istnienie wad zgodności pomiędzy małżonkami.

Na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego sąd kościelny może unieważnić ślub kościelny - wystarczy, że zaistnieje przynajmniej jedna z wymienionych przesłanek .

Jak przebiega unieważnienie ślubu kościelnego?

Aby uzyskać unieważnienie małżeństwa kościelnego, jeden z małżonków powinien wnieść skargę powodową do sądu kościelnego, który znajduje się w każdej diecezji przy kurii diecezjalnej. Proces toczy się w oparciu o prawo kanoniczne i nie ma nic wspólnego z prawem cywilnym, a uzyskanie rozwodu czy unieważnienia małżeństwa cywilnego nie stanowi w nim żadnego argumentu. Sąd kościelny może więc odmówić stwierdzenia nieważności małżeństwa, nawet jeśli uzyskaliśmy je w sądzie cywilnym.

Który sąd kościelny wybrać? Najprościej jest złożyć skargę do właściwego sądu kościelnego, czyli tego, który funkcjonuje przy diecezji, w której doszło do zawarcia małżeństwa. Najlepiej przeprowadzić proces korzystając z pomocy adwokata kościelnego, który pomoże przygotować skargę powodową w oparciu o znajomość prawa kanonicznego.

Kodeks prawa kanonicznego nakazuje, aby w procesie występował również tzw. obrońca węzła małżeńskiego, który z urzędu broni ważności związku małżeńskiego.

Ile kosztuje stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego?

Koszt "rozwodu kościelnego", czyli unieważnienia małżeństwa w kościele katolickim, wynosi, w zależności od sądu kościelnego, w którym będzie się toczyła sprawa, od 1000 do 2000 złotych. Kwota ta nie uwzględnia wynagrodzenia adwokata kościelnego i biegłego sądowego.

Do skutków unieważnienia małżeństwa w kościele katolickim należy przede wszystkim fakt, iż byli już małżonkowie mogą ponownie wstąpić w związek małżeński.

Unieważnienie małżeństwa cywilnego – na czym polega?

Unieważnienie małżeństwa cywilnego jest również możliwe i praktykowane, choć nie tak często jak rozwód, a instytucja unieważnienia małżeństwa nie powinna być mylona z rozwodem.

Unieważnienie małżeństwa cywilnego - powody i przebieg

Przesłanki, które pozwalają unieważnić małżeństwo cywilne, zawarte zostały w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, art. 15 Ustawy z dn. 25.02.1964 r. Do przesłanek tych należą:

• unieważnić małżeństwo można, jeśli zostało ono zawarte przez osobę, która w momencie składania oświadczenia znajdowała się w stanie uniemożliwiającym świadome wyrażenie woli, w przypadku wprowadzenia w błąd co do tożsamości drugiej strony
• nieważność małżeństwa stwierdzić można również, jeśli osoba składająca wniosek została wprowadzona w błąd dotyczący tożsamości małżonka lub została nakłoniona pod wpływem bezprawnej groźby do zawarcia małżeństwa,
• jeśli jeden z małżonków zawarł małżeństwo będąc chorym psychicznie, drugi może wnieść o unieważnienie małżeństwa,
• bigamia jednego z małżonków,
• częściowe lub całkowite ubezwłasnowolnienie małżonka z przyczyn natury psychicznej (w chwili zawarcia małżeństwa),
• niedojrzałość (zaburzenia osobowości),
• można również unieważnić małżeństwo z powodu pokrewieństwa małżonków lub stosunku powinowactwa lub przysposobienia.

Małżonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą może żądać unieważnienia małżeństwa z wyżej wymienionych powodów, ale musi zrobić to w terminie sześciu miesięcy od ustania tych okoliczności (np. wykrycie mającego miejsce błędu, ustania obawy wywołanej groźbą) i po trzech latach od zawarcia małżeństwa - niezależnie od przypadku.

Są też przypadki, w których niemożliwe jest unieważnienie małżeństwa. Należą do nich przypadki ustania małżeństwa z wyłączeniem dwóch sytuacji:

• unieważnienie małżeństwa z powodu pokrewieństwa między małżonkami,
• unieważnienie z powodu pozostawania jednego z małżonków w trakcie trwania małżeństwa w chwili zawarcia małżeństwa.

Jak przebiega unieważnienie małżeństwa?

Aby unieważnić małżeństwo należy wnieść pozew - tak jak w przypadku rozwodu, sądem właściwym jest sąd okręgowy w okręgu, do którego należy miejsce ostatniego wspólnego zamieszkania małżonków, pod warunkiem że przynajmniej jedno z nich wciąż w nim mieszka. Jeśli nie, właściwym sądem jest sąd okręgowy zamieszkania pozwanego, w ostateczności - powoda.

W wyznaczonym terminie pozwany powinien odpowiedzieć na pozew. Jeśli tego nie zrobi, sąd może wydać wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym. Kolejno wyznaczony zostanie termin rozprawy, na której pojawić się powinny obie strony postępowania.

Następuje wysłuchanie stron postępowania - małżonkowie mogą w obecności sędziego złożyć, przedstawić swoje stanowiska i argumenty w sprawie. Po tym sąd przeprowadzi postępowanie dowodowe - należą do niego zeznania świadków i zapoznanie się z przedstawioną dokumentacją. Wyrok zapada po zakończeniu postępowania. Każdej ze stron przysługuje prawo do odwołania się od niego.

Chcesz unieważnić małżeństwo? Potrzebujesz pomocy adwokata!

Niezależnie od tego, czy zastanawiasz się nad rozwodem cywilnym, czy rozwodem kościelnym, będzie Ci potrzebny adwokat. W przypadku unieważnienia małżeństwa kościelnego warto nawiązać współpracę z adwokatem kościelnym, który specjalizuje się w zakresie prawa kanonicznego.