Co obejmuje Prawo Karne? Postępowanie karne - główne zasady

12.05.2020

Prawo karne jest niczym innym jak zbiorem wszelkich przepisów, które dotyczą przestępstw, jakie są popełniane. Kładzie nacisk na zakazanie zachowania, które może być postrzegane jako szkodliwe, destrukcyjne, niszczące lub w jakikolwiek sposób niosące za sobą zagrożenie dla zdrowia, życia, bezpieczeństwa i moralnego dobra osób, które są nimi objęte. W stosunku do osób, dokonujących naruszenia prawa karnego, stosuje się karanie osób i rehabilitację. Postępowanie karne określa jedynie część prawa karnego procesowego. Jakie są zatem główne zasady postępowania karnego? Jak wygląda jego przebieg i co powinniśmy wiedzieć na ten temat? Czym są zasady procesowe?

Prawo karne procesowe

Jest to najszersze pojęcie, ściśle związane z postępowaniem karnym. Stanowi zespół wielu regulacji i norm porządkujących całość postępowania w sprawach dotyczących przestępstw. Prawo karne procesowe ma na celu regulację sprawy pod względem stwierdzenia czy dana osoba nie dopuściła się naruszeń przepisów, obowiązujących wówczas (np. przepisów Prawa Karnego). Jeśli niezgodne z prawem działanie, widnieje w kodeksie w charakterze przestępstwa, będzie się znajdowało pod prawem karnym procesowym. Naruszenie, bądź przekroczenie prawa, niesie za sobą konsekwencje w postaci określonej kary. Dążenie do ukaranie sprawcy i znalezienie sprawiedliwości to działania, jakich szuka się w prawie karnym procesowym. Celem postępowania karnego jest realizacja norm i przepisów karnego prawa materialnego.

Czym jest procedura karna i proces karny?

W przepisach i regulacjach kodeksu postępowania karnego znajduje się pojęcie procedury karnej, które określa jak powinno się postępować z osobą podejrzaną, podając odpowiednie wytyczne i zalecenia dla organów postępowania. Proces karny jest zbiorem operacji, czynności i działań, mających na celu wykrycie przestępstwa, sprawiedliwe osądzenie oskarżonego, a następnie wyegzekwowanie odpowiedniej kary. Z procesem karnym nieodzownie wiążą się również pojęcia dochodzenia, śledztwa, które zmierzają do odkrycia sprawców danego przestępstwa. Powiązane z procesem karnym są także: sądowa rozprawa, a także wydanie postanowienia (może ono być skazujące lub uniewinniające), bądź wyroku, zrealizowanie kary i orzeczenie środków zabezpieczających i karnych. Procedura karna przedstawia obowiązki i prawa, a także koncepcje działań.

Jak przebiega postępowanie karne?

Postępowanie karne ma swój początek z chwilą zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa bądź wszczęcia go w rezultacie otrzymania informacji i sygnałów (np. medialnych, czy prasowych) przez organ, który prowadzi postępowanie. Takie zawiadomienie może mieć różną formę, np. ustną, listowną, elektroniczną. Po jego otrzymaniu, organ, który prowadzi postępowanie przygotowawcze wydaje stosowne postanowienie w którym informuje o wszczęciu śledztwa bądź odmowie wszczęcia. O odmowie wszczęcia, wszczęciu lub umorzeniu dochodzenia bądź śledztwa, poinformowana zostaje instytucja, ujawniony pokrzywdzony lub osoba, która takie zawiadomienie złożyła. Jeśli chodzi o umorzenie, informację otrzymuje także podejrzany. Każda z osób lub instytucji dostaje także pouczenie, dotyczące uprawnień, jakie im przysługują.

Stadia postępowania karnego

Postępowanie karne może mieć różne stadia: przygotowawczego postępowania karnego (śledztwo, dochodzenia), jak również przyspieszonego postępowania (z pominięciem przeprowadzenia rozprawy), postępowania głównego (np. z rozprawą przed sądem instancji I), odwoławczego (wynikającego np. z apelacji i odbywającego się przed sądem II instancji) i wykonawczego.

Postępowanie przygotowawcze

Postępowanie przygotowawcze najczęściej odbywa się w formie dochodzenia lub śledztwa, a organami ścigania są zazwyczaj: policja lub prokuratura. Organy te zbierają materiały dowodowe, organizują przesłuchania ze świadkami i podejrzanymi, kompletują ewentualne dowody rzeczowe, bądź materiały z opinii biegłych. Postępowanie może zostać wszczęte przeciwko osobie, wtedy gdy materiał dowodowy, który został zgromadzony, ewidentnie pozwala na postawienie zarzutu popełnienia przestępstwa określonej osobie. Postępowanie może odbywać się również w sprawie, wtedy to prokuratura lub policja będą zmierzać ku ustaleniu czy czyn zabroniony został popełniony, a jeśli tak, to kto jest odpowiedzialny za ten czyn. Postępowanie to zostaje zakończone z chwilą kiedy do sądu wpływa akt oskarżenia bądź kiedy postępowanie zostaje umorzone.

Postępowanie sądowe

Ta forma postępowania rozpoczyna się w momencie, kiedy do sądu wpływa akt oskarżenia. Kluczowym zadaniem sądu jest dotarcie do prawdy, które odbywa się w formie rozprawy, w czasie której oskarżyciel występuje przeciw oskarżonemu (oczywiście przysługuje mu obrońca). Na całość procesu sądowego składają się wszelkie działania, jakie dokonywane były przez uczestników tego postępowania. Najistotniejszym elementem tego postępowania jest główna rozprawa, w czasie której okazane zostaną dowody np. zeznania. Rozprawa zostaje zakończona odczytaniem wyroku. Sąd może również umorzyć postępowanie (także warunkowo), uniewinnić oskarżonego lub skazać go.

Środki prawne w postępowaniu karnym

Postępowanie karne przewiduje również możliwość wpłynięcia na decyzję jaka zapadła w procesie za pomocą środków prawnych. Wynikiem tych działań może być pozbawienie mocy prawnej lub poddanie tej decyzji procesowi kontroli przez inny organ. Za środki prawne uważane są: sprzeciw (wobec nakazowego wyroku, zarządzenia lub postanowienia), zażalenie (w celu zaskarżenia poniektórych zarządzeń i postanowień sądu), apelacja (można skorzystać z tego narzędzia w przypadku decyzji sądu I instancji i wyroków nieprawomocnych).

W celu kontroli procesowej orzeczeń prawomocnych istnieją środki nadzwyczajne zaskarżenia np.

• Wniosek o wznowienie postępowania - daje możliwość wznowienia postępowania sądowego, które zostało prawomocnie zakończone, jeżeli w odniesieniu do postępowania pojawił się nowy materiał dowodowy lub nieznane dotąd fakty mogące świadczyć np. o niewinności skazanego, bądź mogło dojść do popełnienia przestępstwa wiążącego się z postępowaniem.
• Kasacja - można skorzystać z tego środka w przypadku wyroku prawomocnego, odwoławczego sądu, który zakończył postępowanie, a także od postanowienia prawomocnego sądu odwoławczego decydującego o tym, że postępowanie zostało umorzone ale równocześnie został zastosowany zabezpieczający środek np. terapia uzależnień, pobyt w szpitalu psychiatrycznym.

Postępowanie wykonawcze

Ten etap postępowania jest ostatnim w sprawie karnej. Postępowanie wykonawcze ma na celu spełnienie dwóch funkcji: egzekucyjną (wypełnić wyrok prawomocny skazujący), a także likwidacyjną polegającą na usuwaniu i eliminowaniu skutków skazania bądź łagodzenia jego rezultatów. Sąd kontroluje również ten etap postępowania.

Główne zasady postępowania karnego

Są to zasady na których oparte jest postępowanie karne, mają za zadanie usprawnić przebieg procesu poprzez wyznaczenie kierunków postępowania. Pokazują również w jaki sposób stosować przepisy. Naczelne zasady procesu karnego to:

• Zasada obiektywizmu (bezstronności) dotyczy sytuacji gdy pojawia się wątpliwość wobec bezstronności organów i następuje ich wyłączenie. Organy zobowiązane są do badania i brania pod uwagę wszelkich okoliczności zarówno działających na korzyść jak i na niekorzyść osoby oskarżonej.
• Zasada prawdy materialnej mówi o tym, że wszelkie ustalenia mają być rzeczywiste i muszą być prawdziwe. Istnieją sytuacje, gdzie oskarżony przyznaje się do winy, ale mimo to zachodzą podejrzenia wskutek których organy nadal szukają prawdy. Zasada prawdy materialnej musi być częścią każdej decyzji procesu karnego.
• Zasada in dubio pro reo - pojawia się wówczas gdy dochodzi do sytuacji iż po przebadaniu materiału dowodowego i dojścia do wszystkich możliwych faktów nadal istnieją wątpliwości. Może skorzystać z niej organ procesowy np. sąd, po tym jak wszelkimi możliwymi sposobami próbował odkryć prawdę, która mimo to nie została do końca ujawniona. Organ procesowy rozstrzyga wówczas sprawę z korzyścią dla oskarżonego.
• Zasada domniemania niewinności - według tej zasady to nie oskarżony ma udowodnić swoją niewinność, ale oskarżyciel udowadnia winę oskarżonemu, na którym nie ciąży obowiązek udowodnienia niewinności ani nie musi on obciążać siebie dowodami świadczącymi na jego niekorzyść. Ma on prawo do złożenia wyjaśnień, jak również może odmówić ich składania.
• Zasada kontradyktoryjności (sporności) - odnosi do sposobu prowadzenia postępowania karnego, które musi odbywać się przed sędzią bezstronnym w postaci sporu, który toczą między sobą strony uprawnione. Między oskarżycielem a oskarżonym i obrońcą zachowana ma być równość.
• Zasada inkwizycyjności - mówi o tym, że w całym procesie funkcje procesowe znajdują się w jednym organie procesowym, w którego kompetencjach leży badanie sprawy.
• Zasada prawa do obrony - informuje o tym, że dla oskarżonego przewidziane jest prawo do obrony, o którym zostaje pouczony. Prawo do obrony posiada również osoba mająca status podejrzanej czyli w momencie przed postawieniem jej zarzutów formalnych.
• Zasada legalizmu - organy ścigania zobowiązane są do wszczęcia i prowadzenia postępowania. Dotyczy to ściganych z urzędu przestępstw. Nie odnosi się do prywatnoskargowych.
• Zasada oportunizmu - stanowi niejako przeciwieństwo dla zasady legalizmu. Kiedy organ procesowy stwierdza, że nie ma zasadności dla ścigania gdyż ekonomiczne i społeczne koszty procesu karnego będą większe niż ewentualne korzyści np. w formie ukarania danego sprawcy.
• Zasada bezpośredniości - stanowi dyrektywę mówiącą o tym, że organ procesowy powinien zapoznać się z materiałem dowodowym osobiście, a swoje ustalenia winien opierać na dowodach pierwotnych (wyjątkiem może być np. opinia biegłych, lub brak dostępności pierwotnych dowodów)
• Zasada jawności może być zewnętrzna (wiąże się z postępowaniem sądowym, ponieważ postępowanie przygotowawcze jest tajne jeśli chodzi o uzewnętrznienie.) a także wewnętrzna (możliwość wglądu do akt postępowania, partycypacji w procesowych czynnościach i poznanie ich przebiegu.)
• Zasada szybkości postępowania - terminy wiążące się z rozstrzygnięciem danej sprawy powinny przybierać zrównoważone terminy, bez zbędnej przewlekłości. Szybkość jest jednak zależna od wielu czynników np. złożoności danej sprawy.
• Zasada swobodnej oceny dowodów - wnioski i przekonania jakie wysuwają organy prowadzące postępowanie powinny mieć swoje uzasadnienie we wszelkich pozyskanych dowodach, podlegających rzetelnej ocenie.
• Zasada działania z urzędu- prowadzenie postępowania i wykonywanie czynności z urzędu ma być wykonane przez organy procesowe, ale są również sytuacje, gdzie ściganie może odbywać się na wniosek pokrzywdzonej strony np. instytucji, osoby lub organu.
• Zasada uczciwego procesu karnego - prowadzone postępowanie przez organy procesowe ma odbywać się z poszanowaniem praw człowieka w sposób rzetelny z uwzględnieniem czasu na przygotowanie stanowiska obrony i jawności w postępowaniu.
• Zasada skargowości - postępowanie sądowe może być wszczęte w wyniku wniosku zgłoszonego przez uprawniony podmiot.

Całość postępowania karnego realizuje normy materialnego prawa karnego. Postępowanie karne to wieloetapowy proces, który ma na celu dowiedzenie prawdy i wyegzekwowanie sprawiedliwości. Naczelne zasady procesowe mają pomóc w sprawności postępowania.