Czym jest konkubinat? Prawa i obowiązki konkubentów w świetle obowiązujących przepisów

22.04.2024

Konkubinat to termin, który wciąż budzi wiele wątpliwości, niejasności i kontrowersji, zwłaszcza w kontekście statusu w polskim prawie. Obecnie mimo braku jasnych uregulowań prawnych, na związek partnerski decyduje się coraz więcej polskich par. Brak rejestracji i jasnych przepisów dotyczących osób pozostających w nieformalnych związkach powoduje wiele komplikacji w życiu codziennym. W tym artykule przyjrzymy się bliżej tematowi konkubinatu. Odpowiemy na pytania, czym w świetle polskiego prawa jest konkubinat, jakie są ograniczenia wynikające z nieformalnego związku, jakie prawa przysługują partnerom i jak wyglądają kwestie związane z majątkiem, rodzicielstwem i spadkiem.

Konkubinat — definicja

Konkubinat definiowany jest jako długotrwały związek dwóch osób, które świadomie i dobrowolnie nie decydują się na zawarcie związku małżeńskiego, ale żyją w związku partnerskim. Wspólne życie przypomina strukturę małżeństwa, pozbawione jest jednak prawnego uregulowania. Brak formalnego uregulowania stanowi kluczowy element odróżniający konkubinat od instytucji małżeństwa. Opiera się on na istnieniu więzi emocjonalnej, fizycznej i ekonomicznej między partnerami, którzy z różnych przyczyn decydują się na brak formalnego związku.

Konkubenci posiadają wspólny majątek, utrzymują wspólne gospodarstwo domowe lub wychowują wspólnie dzieci, nie posiadają jednak praw właściwych małżonkom. Nawet jeśli na co dzień brak uregulowań prawnych nie jest uciążliwy, warto zdawać sobie sprawę z tego, że nieformalny związek może generować problemy w przypadku choroby, śmierci lub rozstania.

Partner a konkubent

Zasadniczo nie ma żadnej różnicy między określeniem partner i konkubent, powszechnie przyjęło się, że słowo partner częściej określa osobę w związku jednopłciowym, z kolei konkubina i konkubent odpowiednio kobietę i mężczyznę pozostających w nieformalnym związku heteroseksualnych. Określenia te można jednak stosować wymiennie.

Konkubinat w świetle prawa

Aktualnie polskie prawo nie uznaje formalnie konkubinatu, a związki partnerskie nie są rejestrowane. W wielu wypadkach konkubenci, mimo emocjonalnych i materialnych więzi, nie mają praw, jakie przysługują osobom pozostającym w małżeństwie. Jedynie w nielicznych przypadkach przepisy przyznają konkubentom status osoby bliskiej.

Konkubinat w rozumieniu prawa karnego

Prawo w postępowaniu karnym dopuszcza zastosowania pojęcia „osoby bliskiej” w stosunku do konkubentów. Sprawy karne z udziałem konkubentów są dość częste, dlatego dobrze wiedzieć, że w rozumieniu prawa karnego konkubenci mogą skorzystać z prawa do odmowy składania zeznań przeciwko partnerowi.

Prawa i obowiązki konkubentów w świetle obowiązujących przepisów

Decydując się na nieformalny związek, warto sprawdzić jakie sfery przyszłego życia mogą stać się problematyczne dla partnerów i w jaki sposób poradzić sobie z brakiem oficjalnych uregulowań prawnych.

Wspólny majątek

W małżeństwie majątek zgromadzony przez małżonków w czasie pożycia uważany jest za wspólny (wyjątek — rozdzielność majątkowa), a po rozwodzie może zostać podzielona po równo między obie strony. Konkubinat prawa takiego nie daje i nie ma tutaj znaczenia, to po ilu latach faktycznie związek partnerski się rozpada. Partnerzy w świetle polskich przepisów traktowani są jak obce osoby – nie mogą umówić się na wspólnotę majątkową, mogą żyć jedynie w rozdzielności majątkowej. Nawet jeśli prowadzą wspólne gospodarstwo domowe lub posiadają wspólne dzieci, mają dwa odrębne majątki, a w przypadku rozstania nie mogą skorzystać z możliwości podziału majątku, praktykowanego przy rozwodach.

Jedynie w sytuacji gdy jakiś przedmiot został nabyty przez partnerów na podstawie umowy, to będzie on do nich należał na zasadzie współwłasności w częściach ułamkowych (w małżeństwie jest to wspólność bezudziałowa). Oznacza to, że w razie rozstania partnerzy mogą mieć roszczenia co do części majątku, który nabyli wspólnie podczas trwania związku.

Jak uniknąć sporów majątkowych?

By uniknąć sporów i problemów podczas podziału majątku po rozpadzie konkubinatu, dobrą praktyką są umowy wspólne. Ich podpisywanie zabezpiecza interesy obydwu stron . Z tych samych powodów warto zastanowić się nad każdorazowym podpisywaniem odpowiedniej umowy podczas przekazywania własnych środków pieniężnych konkubentowi lub konkubinie.

Zasadnicza różnica między umowami partnerskimi a zwykłymi umowami majątkowymi wynika z założenia, że w sytuacji konkubinatu dochodzi do formowania się stosunków osobistych, natomiast w umowach majątkowych podstawowym założeniem jest osiągnięcie celu gospodarczego.

Konkubenci mogą dochodzić roszczeń z tytułu zawartej umowy na ogólnych zasadach prawa cywilnego.

Alimenty

Związek partnerski, nie pozwala dochodzić alimentów na siebie po rozstaniu, zupełnie inaczej niż w przypadku związku małżeńskiego, gdzie po orzeczeniu rozwodu z winy jednego z małżonków, drugi  może wystąpić z roszczeniami o alimenty i często takowe otrzymuje.

Odpowiedzialność za długi

Osoby pozostające w konkubinacie, w przeciwieństwie do związku małżeńskiego nie odpowiadają za długi partnera lub partnerki, chyba że są żyrantami pożyczki partnera lub gdy zobowiązanie zaciągnęły, wspólnie.

Dziedziczenie

Zabezpieczenie majątku na wypadek śmierci jednego z partnerów, bywa w przypadku związków konkubenckich trudne. Z chwilą śmierci jednego z konkubentów, drugi nie nabywa prawa do dziedziczenia, jak ma to miejsce w przypadku małżonków. Nie ma w takiej sytuacji dziedziczenia ustawowego. Aby konkubent lub konkubina mogli po sobie dziedziczyć, potrzebne jest sporządzenie testamentu.

Wprawdzie można to umożliwić konkubentowi lub konkubinie, dokonując odpowiedniego zapisu w testamencie, ale mimo tego może on lub ona musieć wypłacić zachowek uprawnionym do niego zgodnie z prawem spadkobiercom, jeśli zostaną oni pominięci w testamencie, co ów spadek pomniejszy.

Jest też możliwość otrzymywania renty po zmarłym konkubencie w szczególnych warunkach, ale osoba, która będzie chciała takie świadczenie otrzymać (nazywane jest rentą fakultatywną), musi się zastanowić, jak udowodnić przed sądem, że związek był długotrwały i stały a ona niezdolna do pracy. W wyjątkowych sytuacjach można ubiegać się też o rentę odszkodowawczą po śmierci konkubenta.

W razie otrzymania darowizny lub spadku konkubenci zobowiązani są do zapłaty podatku na zasadach obowiązujących osoby obce, czyli według najwyższej stawki podatku dochodowego.

Ustalenie ojcostwa

W związkach konkubenckich rodzą się dzieci, które mają zagwarantowane pełne prawa, jednak niektóre kwestie formalne wyglądają nieco inaczej niż w przypadku związku małżeńskiego. Kiedy w małżeństwie rodzi się dziecko, domyślnie to mąż uznawany jest za ojca. Jeśli jest inaczej, mężczyzna musi zrzec się ojcostwa. W konkubinacie przeciwnie do związku małżeńskiego partner nie zostaje uznany za ojca dziecka automatycznie, musi formalnie uznać dziecko przed kierownikiem stanu cywilnego, składając w tym zakresie stosowne oświadczenie.

Rodzice dzieci urodzonych w konkubinacie mogą korzystać z pełnych praw rodzicielskich. Nie mogą jednak adoptować razem dziecka ani zostać razem opiekunami. W razie rozpadu związku konkubinatu na dzieci przysługują alimenty.

Udział w decyzjach medycznych

Partnerzy konkubinatu nie posiadają automatycznie prawa do podejmowania decyzji medycznych w imieniu drugiego partnera, co może stanowić problem w nagłych sytuacjach. Nie mogą być również informowani o stanie zdrowia partnera, chyba że ten złoży wcześniej stosowne oświadczenie.

Konkubinat na Świecie

Obecnie na świecie jest wiele krajów, w których konkubinat jest bardziej rozpowszechniony niż małżeństwo. Przykładem mogą być kraje skandynawskie. W niektórych krajach Europy konkubinat można zarejestrować, wywołując przy tym podobne skutki prawne, jak w przypadku zawarcia związku małżeńskiego. Do rejestracji konkubinatu niezbędna jest zgoda obu stron oraz pisemne oświadczenie złożone w stosownym urzędzie. W przypadku zakończenia związku składane jest podobne oświadczenie, które ma charakter umowy cywilnoprawnej ze szczególnym wskazaniem zakresu wzajemnej odpowiedzialności majątkowej oraz prawnej. To właśnie na podstawie takiego oświadczenia partnerzy, mogą dochodzić swoich praw w razie sporów majątkowych.

W większości państw Unii Europejskiej, a także w USA, Kanadzie, Australii oraz Wielkiej Brytanii, istnieje możliwość dziedziczenia po konkubencie, a po przedstawieniu rzetelnych dowodów, także dochodzenia alimentów.

Podsumowanie

Konkubinat w polskim prawie, w przeciwieństwie do związku małżeńskiego pozostaje obszarem, który nie jest jednoznacznie uregulowany. W związku z tym, osoby decydujące się na tego rodzaju związek powinny być świadome braku pełnej ochrony prawnej, którą zapewnia formalne małżeństwo. Zaleca się sporządzenie odpowiednich dokumentów, takich jak umowy partnerskie, które mogą pomóc uregulować kwestie majątkowe oraz inne aspekty życia partnerskiego.